چیلله گئجه سی
یئر کورهسینین قوزئی یاریمکورهسینده، ایلین 365 گونونون ان اوزون گئجهسیدیر. بو گئجه، شمسی ایلینین، دئی آیین باشلانقیج گئجهسی، آذر آیینین سونونجو گئجهسی و 3 آی نووروز بایرامینا قالمیش بیر گئجهدیر.
میلاد تاریخی ایله دئکابرین 21-دن 22-ا کئچن گئجهدیر. بو گئجه اساسن گونئی آزربایجاندا، قوزئی آزربایجان، تورکییهده و ایراندا قئید ائدیلیر.
بو گئجهده قار یاغماسی چوخلو سئوینجه سبب اولور. همین گئجه عائله عضولری، قوهوم، دوست، تانیش صمیمییتله بیر یئره ییغیشیر و ایلین ان اوزون گئجهسینی مئیوه و چوخلو شیرنیات یئمکله قئید ائدیرلر.
بو گئجهنین ان اهمیتلی آتریبوتلاریندان بیری قارپیزدیر. اهالی قارپیز یئییر کی، سویوغا یوخ دئسین. بئله کی، هر عاییله همین گئجه موتلق بیر قارپیز آلمالیدیر. اگر یئنی ائولننلر وارسا اونلارا دا والیدئینلری طرفیندن قارپیز هدیه وئریلیر.
بو گئجه آزربایجانین ان دوغما، قدیمی و یئگانه گئجه بایرامیدیر. جویز (قوز) هالواسی، هویج (کؤک) هالواسی، پاخلاوا (باقلوا)، توخوم (سئمیچکا)(توم) و مئیوهلر و دیگر شیرنیاتلار دا بو گئجهده سوفرهده اولمالیدیر.
چیلله گئجهسینین عادت عنعنهلری
آزربایجان كندلرینده و شهرلرینده بو گئجهاوچون چئشیدلی عادت – عنعنهلر موجوددور. كورسو دوورونو ییغیلیماق، فامیلین بویوگلرینین ائولری گئتمك، گئجهلر "تاپماجالار" و "بایاتیلا" سویلهمك بو گئجهنین عادت-عنعنهلریندندیرلر. هر حالدا "چیلله قارپیزی" یئمك بو گئجهنین تمل عادتیدیر.
چیلله قارپیزی
قیش فصلینین ان اوزون سورن بؤیوک چیللهسی اؤز قار توفانینا، سویوق و دوندوروجو شاختاسینا گؤره ائل آراسیندا قاراقیش دا آدلانیر. بؤیوک چیللهنین باشلاندیغی گونو، یعنی 22 دئکابری بزن چیلله بایرامی دا آدلاندیرمیشلار. همین گونون گئجهسی ایلین ان اوزون گئجهسی اولدوغوندان بونا چیلله گئجهسی ده دئییلمیشدیر. چیلله گئجهسینین آخشامی آداملار قیشدان قورخمادیقلارینی نوماییش ائتدیرمک اوچون تونقاللار یاندیریر، اودون اوستوندن هوپپانیر، تونقالین اطرافیندا رقص ائدیر، اهیلنجهلی اویونلار، تاماشالار گؤستریرلر. بؤیوک چیللهنین شرفینه هر ائوده آچیلمیش سوفرهیه جانا ایستیلیک گتیرن دادلی-لذتلی یئمکلر قویولور. بؤیوک چیلله سوفرهسینین ان ساییلیب-سئچیلن، یایدان محض بو گون اوچون ساخلانیلان چیلله قارپیزیدیر. خالق بو قارپیزین شانینه سؤز ده قوشوب:
قارپیز ائله، قارپیزی،
قالیب ایله قارپیزی.
بؤیوک چیلله آدییلا
دوشوب دیله قارپیزی.
عزیزیم، چیلله قارپیز،
دوشوبدو دیله قارپیز.
ییغیلیب خورجونلارا،
گئدیر یازگیله قارپیز.
چیلله قارپیزینی عادتن ائوین بؤیوگو کسیر. او اولجه قارپیزین زوغو اولان طرفینی دایروی کسیب قابیغی دؤرد حیسهیه بؤلور. اؤزو و دیگر عاییله عضولری اورکلرینده نیت توتورلار. او همین قابیقلاری یئره آتیر. قابیقلارین نئجه دوشمهسینی هر کس اوریینده توتدوغو نیتی ایله یوزور. قارپیزی کسن اونو دیلیملهییر. عائلهنین هر بیر عضوو بو قارپیزدان یئییر. قونشولارا دا پای گؤندریلیر. چیلله قارپیزینین توملاری ییغیلیب ساخلانیلیر. ایناما گؤره، چیلله قارپیزینین توملاری آتیلارسا، اوندا قارشیداکی ایلده محصول بوللوغو اولماز. بؤیوک چیللهنین ان مشهور آیینی، سؤزسوز کی، سمنی گؤیرتمک و اوندان حالوا بیشیرمکدیر. بو، بیر واخت دوغرودان-دوغرویا سمنی بایرامی آدلانان بایرامین چوخسایلی مراسیم آیینلریندن بیریدیر. باهاری چاغیرماق، بونونلا دا طبیعتی یاشیل گؤرمک، اؤز اکدیگی تاخیلین گؤیرمهسی آرزوسونون صونعی رمزینی یاراتماق تشببوسوندن ایرهلی گلن سمنی گؤیرتمهیین تاریخی اجدادلاریمیزین ایلکین امک، تصرروفات حیاتی ایله باغلیدیر. یاشاییشینی، دولاناجاغینی تصرروفات ایلینین – باهارین، یازین باشلانماسیندا گؤرن اولو اجدادلاریمیز تاخیلی صونعی شکیلده، یعنی ائو شرایطینده گؤیرتمکله تئز گلمهسینی، بونونلا تورپاغین اویانماسینی، محصولون جوجریب بؤیومهسی آرزوسونو ایفاده ائتمیشلر. سؤزسوز کی، بورادا تقلیدی سئحر آکتی آپاریجیلیق تشکیل ائدیر. بو تقلیدی سئحرین باشا دوشولن معناسی بئلهدیر: "محصولوم، سنی ائوده گؤیرتدیگیم کیمی، اکین ساحمده، تورپاغیمدا دا بئلهجه گؤیر، بؤیو"
سویودوجو اولمایان زامانلار بوستانلاری اولانلار، بیر-ایكی یاخچی قارپیزی طاغینین اوستونده ساخلاییب، اوزونه هالاخ و جیویر توكردیلر تا سویوق و حئیوانلاردان اماندا قالسین. بونلاری چیللهگئجهسی اوچون گوتورردیلر. بوگونكو گونده آزربایجان خالقی، قارپیزلارین میناب، دزفول و اهواز شهرلریندن الده ائدیرلر.
خونچا
خونچانی بهی (داماد)ین عاییلهسی پای اولاراق گلینین ائوینه آپاریر. خونچانین ایچینده قارپیزدان علاوه حریر و باهالی پارچالار، میوهلر، آجیل و شیرینیلر گورمك آپاریلیر. عادت اولاراق خونچانین قارپیزی گوزل صورتده بزهنمهلیدیر.
چیلله گئجهسی اوچون بایاتی
چیله چیخار بایراما بیر آی قالار
پینتی آرواد قوورمانی قـــورتارار
گئدر باخار گودول ده یارماسینا
باخ فلكین گردش و غوغاسینا
داش ماكيدا چيلله گئجه سي بو نغمه ني اوخويارلار:
آي چيلله ، چيلله قارداش
آتين قامچيلا قارداش.
بير گلدين دانيشماديق،
قلبيم آچيلا قارداش
قوشا چايدا چيلله آخشامي گون باتاركن اود يانديريب، اوٍستوندن آتيلارلار . سوْنرادا
اوْدو قاريشديريب ، داغيديب، بئله اوْخويالار :
چيلله قوْودو ،چيلله قوْودو
سحر مينجيق ، سحر مينجيق.
سحر مينجيق دئديكده ساباهيسي گون مينجيق – مينجيق ياغيش ياغماسيني آرزيلارلار .